אידכינע - חלק א'
א שטורעמישע היסטארישע קאפיטעל און קורצע געשיכטע אויף א קומענדיגע עפאכע. די עפיזאדע איז געבויעט אויף די לויטערע קוויטשענדע עבר; אויף דעם ווילדען גלענצענדע עתיד; מיט א פארעווע אומאפהענגיקע נמשל אויפ’ן איינפאכען, בלאסען, אומקלארען הווה:
כינע, ה’ אלפים שנת תתפ’’ד
...אזוי אידישט זיך
רויטערס ווי אים איז נישט געווען צו געפונען, זיין צארן האט געבוזשעוועט אין אים ווי א זאווערוכע ארום אן איראנע העליקאפטער מיט הויכראנגיקע פאליטישע שישקעס אויף איר.
ווירטואלע פרה אדומה’ס וואלטען אויפגעטרייסעלט פון זייער פאשעריי אזוי לאנג אויפן וויזע, זיך אויפגעהויבען מלוא קומתם, אזש פון ווייטענס וואלט געקענט אויסזען אז די זענען גאר צווייפיסיגע, און הארצען גערן אראפגעווארפן זייער יאך, אויסגעגליכן דעם שדרה, און זאפארט אויסגעקעמט און געפארבט זייער צוויי שווארצע האר כדי זוכה צו זיין א טוץ סעלפיס מיט אים.
דערנאך וואלטען זיי אים צוטופעט מיט זייער טיפישע מהלך פון דרך הילוכו און אויך יוצא געווען דעם כי יגח לויט אלע ראשונים ואחרונים.
מיט בייז וואונדער וואלט’ן די עלטערע אין סטאדע געליימט זייערע אויגן אויף זיין פארב.
א ברים וואלט זיך געהערט אין כאר און א טענה פון הלמאי והיתכן אז: ''מאי חזית דדמך סמיק טפי? אז דו האסט טאקע דעם גליק צו פארמאגען רויטערע בלוט מיינט נישט אז אלע ברויכן דאס מערקן, דארפסט נישט עס ארויסשטארצען כאילו עס איז א רויטע פאטשיילע אין די האנט פון א שפאנישער מעדאטאר ?!'' (-דער וואס צורייצט און קריגט זיך מיט די אקסען ביי די אקס-קאמפן) וואלט זיך אט פונקט אזוי געהערט אויף שיחת בהמות שפראך''.
’נערים פני זקנים ילבינו’ קריגט מיט רעכט א ניי דערהער.
* * *
די ריס צווישן די צוויי דורות איז געווען אומיידבאר צו פארזען, די יונגווארג האבן זיך געריסען פון געלעכטער אויף די אינטערסאנטע שפראך פון די עלטערע דור, אויף זייער אקצענט, וויאזוי זיי זאגן ארויס דעם אות רי’’ש: ’’רררר’’, זיי האבן אויסגעלאכט אלעס און אלצדינג, סיי די אמעריקאנע געקייקעלטע רי’’ש, אבער נאכמער האבן זיי געשפאסט פון די שטארקע מודגש’דיגע אונגארישע, ’’זיי קענען נישט זאגן ’’דזשאדזשי’’ (דהיינו: 家具) חי חי חי’’ פארוואס זאגן ’’פוררררניטשערררר? הי הי, זאלן זיי עס זאגן נארמאל"
"ירידת הדורות" האבן די פון די אלטע דור אונטערגעקרעכצט, ’’וואס איז שלעכט מיט ’פורניטשער’ אדער מעבל?’’ - האט הישיש ר’ נחום יואל געפרעגט פארדראסן און דאן ארויסגעבלאזן מיט זיין פארצייטישע עיסי’’ג- דהיינו- דזשוע’’ל, א קייקעל געדוכטע רויך, פריינטלעך צום אטמאספער און סביבה.
’’דאכט זיך אז דאס ווארט ’מעבל’ איז רוסיש’’ האט עמיצער אונטערגעברימט און זיך געקנאבעלט זיין בערדל אין שאול תחתית פון זיין מארדע, און תיכף דערנאך האבן עטליכע פרומע לייט בלויז-אידיש-טרייע אידן פונעם נייען דור זיך אונטערגענומען א קבלה טובה צו נאר אנרופן פון היינט און ווייטער מיט’ן הייליג נאמען ’פיורנעטשור’ און חלילה נישט ארויסזאגען דעם פאסקונדע ’’דזשאדזשי’’.
די צייטען זענען שווערע, בייזע ווינטען בוזשעווען, און די כינעזישע קאלטור האט זיך צוביסלעך אריינגעפראסן אין די אידישע געמיינדע, עס איז געווארן זעלטען צו זען ביי א וואכנאכט פרענק-אין- בלענק’ס מיט סקאטש, מער און מער איז געווען רויע טופ’’א, אויפגעטאנצענע גרינצייגען אין טריאקי, פארשוועמטע ים זופען און יויך, סאשי רייז, און ווילדע פאלשע שרצים, ( דאס הייסט ספעציעל כשר) א קאלטור פון שטרוי און מויל פייפערס האט זיך געמערט ווי אויף הייווען.
און אז עס האט אזוי געבוזשעוועט די פארשאלטענע א.ג. ’’וועהוהא’’ [- 文化, דהיינו קאלטור] אז די חסידים הראשונים פון די אלטע דור וועלכע האבן איבערגעלעבט חורבן אמעריקע, זענען געווען צו שוואך צו קעמפען אנטקעגן די מעכטיגע גלענצענדע כינעזישע יצר הרע און אלע שפיציגע טורעמעס און סטרוקטערן וואס דער כינעזישע קוויטשיגע גאס מיט אירע קוויטשיגע קולות האבן געהאט צו מציע זיין פאר די יונגווארג. טונקעלע וואלקענעס האט זיך אראפגעלאזט אויף יהדות כינע.
די עלטערע דור האט אומזיסט פארגאסען טרערען אנטקעגן די פארפירעשע רייז געקעכטס, און באוויינט די בארגערס און וואס זענען אזוי גרויזאם ארויסגעריסען געווארן פון די היימישע קיך.
זייער ליארעם און שטורעם האט געקענט אויפרודערן און צוטרייסלען וואסער דאמבעס, אבער עס האט נישט געקענט האבן אן ערפאלג אויף די הערצער פון די יונגע פארגעשריטענע דור וועלכע זענען געפאלן ווי פליגען אויף די מזבח פון די כינעזישע רייצענדע גאס.
און אט די עפאכע איז אפירגעקומען ווי א מלאך המושיע ר’ שמחה אליעזר און מיט זיין הייליגע אויסגאבע פשוט אפגעראטעוועט כלל ישראל והגלילות
* * *
אזוי ווי עס גוי'אישט זיך...
ווען אין די אויפגעקלערטע צייטונג 'געזעלשאפט' איז ערשינען א מעלדונג איבער א נייע רובריק מיט'ן נאמען 'פאסיק' האט קיינער נישט פארדעכטיגט גארנישט, עס האט אויסגעזען ווי נאך א גראנדיאזע פייערונג איבער א גרויען בלאט וואס איר אויפגאבע איז צו אנפולען א בלאט מיט געדרוקטע אותיות.
זאל מען נישט זאגן אז דער צייטונג פארמאגט נאר רעקלאמעס.
אלצ-ווייסערס מיט הולכי רכיל האבן דייקא געוואוסט צו לחש'נען שטיל, אז דא קומט א באמבע.
’’נאכמער'', האבן זיי זיך געאייסערט, ''עס איז א פראוואקאטישע קעפל''.
ווען מען האט זיי געפרעגט א ''פארוואס?'' האבן די שישקעס געשמייכלט א געהיימענספולע שמייכעל וואס צייגט אויף רעטעניש.
נאך יענער וואך, דאנערשטאג מיטאג, האט דער הייליגע צייטונג 'קהל' געמאלדען אז זיי זענען מוסיף א רובריק מיט'ן נאמען 'שלייקעס'.
די 'געזעלשאפט’ רעדאקציע האט געהאלטען ווארט און דער דיזיינער מיט'ן טשופיק האט צוגעשטעלט א בילד פון א באקעל פאסיק מיט צוויי ענגלישע בוכשטאבן.
''!BP'' האבן די זילבערנע ענגלישע בוכשטאבען ארויסגעשטארצט, ווען אויף די צוויי זייטען שלענגעלט זיך א לעדערנע שיינענדיגע מלקות טיילער אויף די גראפיק דעזיין.
מאנכע האבן גע'טענה'ט אז עס הייסט אזוי אלץ ראשי תיבות פון באקע''ל - פאסיק, דאגעגען אנדערע האבן ממתיק סוד געווען אז דאס איז א היסטארישע דענקמאל פון בארא פארק, דער אמאליגער עיר ואם בישראל.
אונטער דעם דעזיין איז ערשינען אפאר ווערטער אין שווארצע און רויטע אותיות: '’קומענדיגע וואך בעזרת ה'! ווארט מיט שפאנונג, עס לוינט זיך!''
ימים יגידו ולילות ישירו.
'קהל' האט זיך נישט געזוימט, נאר גלייך אראפגעדרוקט א קול קורא וואס איז פאר'חתם'ט געווארן פון די רבנים המפקחים פון זייער אייגענע צייטונג, אז- ''ווי שוין געווארענט מערערע מאל (יעדע איינציגסטע וואך ברציפות) אז דער צייטונג ’'געזעלשאפט’’ איז פסול ווי א ממזר וואס איז אסור לבוא 'בקהל' און פארבאטען ווי וויין פאר א נזיר וואס גייט רונקס רום און סחור סחור.'' דערנאך האבן זיי צוגעלייגט א נ. ב. פון דער רעדאקטאר אז: ''נאך וואס דער פארבאטענע צייטונג האט צוגעלייגט א נייער רובריק מיט'ן שאנדספולע נאמען פאסיק- א מלבוש וואס קיין איין גדול האט נישט געטראגען - איז א חזקה אויף זיי, און זייער המונם, אז עס וועט מטמטם זיין אידישע הערצער.'''
פאר טאקע דאס גופא האט די רעדאקציע פון 'געזעלשאפט' געווארט.
נאך יענע וואך, אין די סאמע ערשטע ארטיקעל, איז ערשינען א באשרייבונג איבער דער צייטונג 'קהל'.
דער לעצט- דערמאנטע צייטונג איז באשולדיגט געווארען אין צמצום, אין מויל פארמאכעריי, אין אומערפארענקייט, אין עם הארצות, און אויך אין אומבאהאווענטקייט אין היסטאריע.
צו שטארקען דעם לעצטע באשולדעגונג אויף ’קהל’ האט דער 'געזעלשאפט’ צום סוף פונעם ארטיקעל, געברענגט אן אינטערוויא מיט א היסטאריקער וועלכער האט אראפגעריסען מיט שפאט ווערטער און שארפע לשונות, א פארזעצונג וואס לויפט שוין אין דער צייטונג 'קהל' א האלבע יאר, איבער די שפאנישע אינקוויזיציע.
מיר וועלן מיטטיילען מיט אייך אין אפאר ווערטער, די לאקשען אויסגעצויגענע דראמע פונע'ם ארטיקעל.
דער הויפט כאראקטער פון די פארזעצונג איז א בן אנוסים מיט'ן נאמען וויליאם, דער וויליאם האט פארלוירען אין סטאלין'ס הויף - דער גרויזאמער פאשא פון שפאניע - אן עס-די קארד וואס ענהאלט בילדער פון א סדר געפראוועט דורך אנוסים אין הויכע פאזיציעס.
די פארזעצונג גייט ארויף א שטאפעל ווען דער קעניג פון כוזר איז זיך מגייר נאכ'ן הערן א ניגון פונעם צדיק ר' יעקב, הנקרא שוועקי.
דער קעניג פון כוזר, מוסטאפא דזשמאל, טוישט זיין נאמען צו 'הערשעל' און האלט אידישקייט באהאלטערנערהייט מיט מסירות נפש.
אין א נאסע קעלער עסט ער רויע יאפטשיק.
אין זיין שלאף צימער טראגט ער א פידזשאמע וואס איז געקנעפלט רעכטס אויף לינקס מיט חסידישע ארבעל.
פון אט די ארטיקעל האט די ’געזעלשאפט’ צייטונג געשפאסט, דער שרייבער, א היסטאריע פראפעסער, א מאן אין די ניינציגערס, האט- נאכ'ן ערקלערן וויפיל בייז-בלוט און ווייטאג אט די ארטיקעל ברענגט אים, און ווי א גרויסע קידוש ה' ער מאכט ווען היימישע אידן גייען וויסן דעם אמת - גע'טענה'ט אז ער געדענקט נאך איסורים פון רבנים פון אלע קרייזען אויסצוהערן דעם שוועקי'נען, נאכמער, האט דער היסטאריע פראפעסער אנגעגרייפט דעם ארטיקעל, סטאלין איז אין שפאניע קיינמאל נישט געווען; אין די צייטען פון די אינקוויזיציע איז קיין עס די קארד''ס נאכנישט געווען, עס איז א שפעטערע ערפינדונג; דער טיטעל 'פאשא' איז א טערקישער; און דער נאמען וויליאמס איז דאס ערשטע מאל געגעבן געווארן אין ענגלאנד און קיינער אין שפאניע האט נישט אזא נאמען געטראגען אין די אינקעוויזיצע עפאכע.
אלץ אנטווארט און ווילד רעאקציע האט 'קהל' געדריקט א ספעציעלע אויפלאגע וואס האט געהייסען שלייקעס.
דער קעפל איז געווען 'ברוך הוא וברוך שמו'
עס איז געווען א רמז אויפ'ן פראפעסארס נאמען ''ברוך ווייס''.
מיט גראמען קונסטליכע האבן זיי געשילדערט די רדיפה וואס זייער צייטונג גייט אריבער, ''וויבאלד מיר קענען נישט היסטאריע מעגן מיר נישט פראבירען??" האט דער אונטערקעפל געשריגען מיט רויטע אותיות
דער רעדאקטאר האט צוגעלייגט א נ.ב. וואס האט אויפגענומען גאנצעטע פיר בלעטער אז מיר זענען גליקלעך מיט דעם וואס מיר זענען אפגעזונדערט פון בלוט מענטשען און שווינדעל לייט (עברי-טייטש פון אנשי דמים ומרמה) וואס פארדרייען היסטאריע מיט אינטערעסן און מאכן פון צדיקים רשעים.
'לית מאן דפליג אז שוועקי איז געווען א גרויסער צדיק פונעם לעיקוואדער חדר'' האט א באזונדערע קעסטעל אויפגעוויזען מיט שטארקע באווייזען:
"אויב דער קדוש מרחם ר' ליפא, און דער פועל ישועות ר' מ.ב.ד. האבן געזונגען מיט אים ווייזט עס אויף זיין קדושה וטהרה."
’’לא בחינם הלך השרשיר אצל הטורף.’’ האט א וואך דערנאך נאכגעפאלגט א בריוו פון א געוויסער וועלכער חתם’עט זיך מיט’ן נאמען ’א. שרייבער פון אריזאנע’, (עס איז קענטיג אז דער שרייבער האט א יד ורגל אינעם תנ''ך און מליצה שפראך) "-אלא שמצא מין את מינו, דער גאנצער בראטעל און פולמוס ארום דער אידענטיטעט פון דעם ר' יעקב הנקרא שוועקי איז אן איבריגע, עס איז דא אסאך מקורות און קליפס (אזאלכע אלטמאדישע טעכנאלאגישע פאראייבונגען) אז עס זענען געווען צוויי ר' יעקב'ס, איינער אן ערליכער, דער האט טאקע געזונגען מיטען באוואוסטער צדיק ר' מ.ב.ד. זצוקללה''ה און ר' ליפא זי''ע, און א צווייטער נישט היימישער, וואס האט געזינגען אויף פראסט העברעאיש רח''ל.
דער רעדאקטאר פונעם 'געזעלשאפט' האט זיך געריבען דאס בייכעל העכערן פאסיק, ער האט דערקענט די שרייב שניט און סטיל, ער האט אינאכט געגעבן אז דאס בריוו איז געשריבען געווארן דורך נישט קיין צווייטער ווי דער רעדאקטאר פונעם 'קהל'.
’’זיי זוכן א לייטער אראפצוקריכען פונעם בוים’’ האט ער געטריבען שפאס.
ביז דערווייל איז אין ’קהל’ רעדאקציע זיצונגען און מיטונגען פארגעקומען, איינקייען און אויסקייען, שפעקולירען און דעבאטעס און פארטראכטע מנחה'ס, שפינען געוועבאכץ און וועבן געדאנקען, אינטערוויאס און פאר'חתמ'ענען. צום סוף איז געבליבען אז מען ברויך אן אינטערוויא פון איינער וואס 'קומט פון דארט' א בעל תשובה פון א היימישע שטוב וואס איז היפש שטודירט.
די וועד הרבנים האט איינגעשטימט, א שעת השמד און חילול ה' חלילה אויב ערליכע אידן פונעם 'קהל' וועלן חלילה, הס מלהזכיר, לא נפתח פה, נישט קויפען מער.
צווייטע און לעצטע טייל קומט אט אט בעזהי’’ת...
געטראפען אט דאס שימלען ביי מיר אין קאמפיוטער, אן אלטע רויע בוסר’דיג ארטיקעל, עס עטוואס רעדאגירט און ארויסגעלייגט דעם קוקוריקו
