מנהג תענית והליכה לקבר ביום היארצייט

[נקודות טובות]

מנהג חסידים ואנשי מעשה איז צו האלטן די יום היארצייט פון טאטע און מאמע, דעריבער וואלט געווען אינטערעסאנט אריינצוגיין אין די מקור המנהג. איז אזוי, בעצם איז דא צוויי זאכן וואס ווערט דעמאנט אין חז''ל בנוגע יום היארצייט. 1) דער ענין התענית. 2) גיין צום קבר. לאמיר צונעמען די צוויי זאכן.

[נקודות טובות]

מקור התענית ביום היארצייט.
די גמרא אין מסכת שבועות כ. זאגט, האומר הרי עלי שלא אוכל בשר ושלא אשתה יין כיום שמת בו אביו וגו'. איז רש''י מסביר, כאשר אסרתי עלי בשר ביום שמת בו אבא לעולם. פשוט טייטש אין רש''י איז אז עס איז געווען א סדר ביי מענטשען צו מאכן א נדר נישט צו עסן פלייש יעדע יאר די טאג וואס די טאטע איז אוועק. (אולם עיין בבאורי הגר''א שע''ו אות ז' דכתב דיש מפרשים דזה דוקא ביום שמת אביו ממש, ולא בכל שנה ושנה)

אין תרומת הדשן סימן רצ''ג שרייבט ער, אז מכח די גמרא האט זיך אנגעהויבען די מנהג פון פאסטען אין טאג פון יארצייט פון די טאטע און מאמע. און אזוי אויך שטייט אין ספר האגודה (שבועות ט') און אזוי אויך אין מהרי''ל (תשובות מהרי''ל סימן ז', מהרי''ל הלכות שמחות עמוד תקצ''ט)

אין תשובות פון מהר''י מינץ סימן ט' שרייבט ער, אז דאס וואס מען פאסט ביום שמת בו אביו ואמו איז א מנהג בעלמא. און א ראיה צו דעם ברענגט ער פון די גמרא אז שמואל זאגט והוא שנדר ובא, וואס נאר דעמאלטס איז דא א חיוב צו פאסטען משום הנדר. אבער אויב האט ער נישט גענומען אויף זיך קיין נדר, איז ע''פ הלכה נישטא קיין שום חיוב, נאר א מנהג בעלמא. אין ספר האגודה שרייבט ער אביסעל מער, אז די מנהג איז צו נעמען אויף זיך א נדר צו פאסטען יעדע יאר ביום היארצייט, אבער אויב נעמט מען נישט קיין אויף זיך א נדר, איז אפי' קיין מנהג נישטא.

להלכה אין שלחן ערוך יו''ד סימן ת''ב שרייבט די רמ''א, מצוה להתענות ביום שמת בו אביו או אמו.


טעם לתענית זו.
דער תרומת הדשן דארט אין סימן רצ''ג שרייבט, אז די טעם פארוואס מען פירט זיך צו פאסטען ביום שמת בו אביו ואמו איז א זכרון יום אנינתו וצרתו. דער מהר''י מינץ געבט אן נאך צוויי טעמים צו דעם מנהג. 1) משום דאיתרע מזליה (דבן) 2) משום כפרא לאביו, וברא מזכה אבא.

די טעם פון איתרע מזליה ברענגט אראפ דער לבוש (סימן ת''ב) און אזוי אויך די מהרש''ל (שו''ת מהרש''ל סימן ט') און אזוי אויך דער פנים מאירות (שו''ת פנים מאירות ח''ב סימן פ''ג) און משום האי טעמא שרייבען זיי אז אויב די יום היארצייט געפאלט אויס אום שבת דארף מען נישט אפשטיפען די תענית אויף שונטאג, וויבאלד שבת איז נישטא די טעם פון איתרע מזליה. און אזוי אויך אין מנהגי מהר''ש שרייבט ער אז מען דארף נישט אפשטיפען. און דער רמ''א (תקס''ח ח') שרייבט אז אפי' אויב די יארצייט קומט אויס אין א טאג וואס מען זאגט נישט קיין תחנון (מן הדין) דארף מען אויך נישט אפשטיפען די תענית. (אולם במהרי''ק שורש ל''א כתב שיש לדחותו ליום שלאחריו)


ביאור הטעם דאיתרע מזליה.
אין ספר חסידים (רל''ב) ברענגט ער א מעשה וואס האט פאסירט ביי רבי סעדיה גאון ווי פאלגענד.
אמאל איז געווען א גרויסער עושר וואס איז געפארן פאר מסחר למדינת הים, מיטגענומען האט ער מיט זיך זיין קנעכט, און זיין ווייב האט ער איבערגעלאזט אינדערהיים מעוברת. וויילענדיג במדינת הים איז ער געשטארבען, און דער עבד איז געגאנגען און זיך היימיש געמאכט מיט די געלט וואס דער עושר האט איבערגעלאזט זאגענדיג פאר יעדן אז ער איז א זון פון דעם פארשטארבענעם עושר. מיט יארן שפעטער האט זיך די אמת'ע זון דערוויסט אז זיין טאטע איז געשטארבען במדינת הים, און אים איבערגעלאזט א גרויסע ירושה אבער צו זיין גרויס ווייטאג האט זיך זיין טאטענס קנעכט ערקלערט בעל הבית אויף די נכסים.

דער זון האט מורא געהאט צו גיין צום עבד תובע זיין די ירושה וואס די טאטע האט אים איבערגעלאזט. וויבאלד די קנעכט איז צוביסלעך ווי מען זאגט געווארן גוט מיט די גוטע זייענדיג א גרויסע עושר, און ממילא איז דער זון געבליבען בעירום ובחוסר כל. האט ער זיך געוואנדען צו רבי סעדיה גאון אז ער זאל אים העלפן.
איז רבי סעדיה געגאנגען מיט'ן זון צום קעניג, און האט פארציילט פארן קעניג דברים כהוייתן, און ער האט געזאגט פארן קעניג אז ער האט אן עצה ווי אזוי מען וועט קענען אויפווייזען ווער עס איז דער אמתע זון. ער האט גערופן א דאקטער זאל ארויסנעמען בלוט פון ביידע בעלי דין, און דערנאך האט ער ארויסגעגראבען א ביין פון קבר פון טאטען. און וואונדערליך האט די ביין נאר אריינגענומען די בלוט פונעם זון, און די בלוט פונעם עבד האט די ביין נישט געוואלט איינזאפען. און אזוי ארום האט זיך יעדער איבערצייגט ווער עס איז דער אמת'ע זון.

דער ספר חסידים פירט אויס, אז פונקט ווי מען זעהט ביי איוב אז ער האט פארשאלטען דעם טאג פון זיינע צרות אויף אייביג כלשון הקרא ויקלל את יומו. און אזוי אויך זעהען מיר אז ירמיהו הנביא האט געטוהן די זעלבע ער האט געפאסט יעדע יאר פון פריש, זעהען מיר אז ס'איז דא אזא זאך ווי איתרע מזליה אויף א געוויסע טאג און צוליב דעם האט ער געפאסט. און ממילא וויבאלד א זון איז חלק פון טאטע קומט אויס אז יום שמת בו אביו או אמו איז א שווערע טאג פארן זון זעלבסט.


ביאור הטעם משום כפרה לאביו.
אין ספר לקט יושר (יו''ד עמוד 98) ברענגט ער פון זיין רבי דער תרומת הדשן נאך א טעם פארוואס מען פאסט ביום היארצייט, און דאס איז וויבאלד דבכל שנה דנין המת דבר מיעוט.
מען קען עס אפשר צושטעלן מיט דאס וואס שטייט אין שער הכוונות (הקדמה כ''ב) אז יעדע יאר ביום היארצייט גייט די נשמה ארויף צו א העכערע מדריגה, און ווי מיר ווייסען איז הקב''ה מדקדק בצדיקים כחוט השערה, קומט אויס אז יעדע יאר איז מען פון פריש דן דעם מענטש אויף זאכן וואס א יאר פריער איז נישט געווען פארעכנט ווי א זינד. אבער די יאר וויבאלד ער גייט ארויף א דרגה העכער רעכענט מען עס יא. און ממילא זאל מען פאסטען.

אין ספר נשמת חיים פון רבי מנשה בן ישראל (רב אין אמסטרדם מיט ארום 350 יאר צוריק) אין מאמר ב' כ''ז ברענגט ער בשם ספר לויה לדרך, אז וויבאלד די נשמה גייט ארויף ביום היארצייט צו א העכערע מדריגה ווערט ער מער אפגעטיילט פון די עולם הגשמי. און ממילא איז עס יעדע יאר א פרישע יום המיתה, וויבאלד ער ווערט ווייטער פון די וועלט. און ממילא זאל מען פאסטען בכל שנה ושנה ביום היארצייט. (זיין כוונה איז לכאורה, אז אפי' לויט די שיטה וואס דער גר''א ברענגט אז די גאנצע מנהג להתענות ביום שמת אביו ואמו מיינט נאר ביום ממש, און נישט בכל שנה ושנה. איז אויך דא אן ענין צו פאסטען יעדע יאר, וויבאלד עס איז דא א מיתה יעדע יאר)

אין ספר החיים פון ברודער פונעם מהר''ל (חיים טובים פרק ח') שרייבט ער, אז וויבאלד א זון געבט זיך איבער אלץ משכון פאר זיין טאטע. ממילא יעדע יאר ווען מען איז דן די מת איז דא א חשש אז מען וועט דארפן גובה זיין פונעם משכון, זאל מען פאסטען ביום היארצייט. וויבאלד די זון אז באמת אין א חשש סכנה.

ביאור הדברים איז לכאורה. וויבאלד די גמרא זאגט (קידושין לא:) אז תוך י''ב חודש וואס די טאטע גייט אוועק פון די וועלט זאל מען זאגן ווען מען דערמאנט אים הריני כפרת משכבו. רש''י איז מסביר אז הריני כפרת משכבו איז טייטש ''עלי יבא כל רע הראוי לבוא על נפשו'' אבער נאך י''ב חודש פעלט עס נישט אויס וויבאלד אין משפט לרשעים בגהינם אלא י''ב חודש. לויט דעם וואס מיר האבן געזעהן אז באמת איז מען דן די מענטש יעדע יאר ביום היארצייט, קומט אויס אז די זון ווערט יעדע יאר ביום היארצייט פון פריש בחשש סכנה.

לויט דעם קען מען משלב זיין די צוויי טעמים פון מהר''י מינץ. אז די טעם פון איתרע מזליה איז טאקע צוליב די צווייטע טעם פון כפרה לאביו.

[נקודות טובות]

בענין דהושיבו ישיבה על קברו.
די גמרא אין בבא קמא טז: שטייט אז הושיבו ישיבה אויף קבר חזקיה המלך. די גמרא האט דארט א מחלוקה פאר ווי לאנג די ישיבה איז אזוי אנגעגאנגען. איינער זאגט שלשה, איינער זאגט שבעה, און א דריטער זאגט שלשים יום.
תוס' אויפן פלאץ איז מסביר די טעם פארוואס מען האט מושיב געווען ישיבה על קברו. וויבאלד חזקיה המלך האט מרבה געווען תורה בישראל אזוי ווי די גמרא פארציילט אין סנהדרין (צד:) נעץ חרב על פתח בית המדרש ואמר כל מי שאינו עוסק בתורה ידקר בחרב זו בדקו מדן ועד באר שבע ולא מצאו עם הארץ מגבת ועד אנטיפרס ולא מצאו תינוק ותינוקת איש ואשה שלא היו בקיאין בהלכות טומאה וטהרה.
(די רמב''ם שרייבט אבער (הלכות אבל פרק י''ד הל' כ''ה) אז מצד הדין איז מען מושב ישיבה אויפן קבר פון מלך שבעה ימים, און פארן נשיא שלושים יום. און ממילא לויטן רמב''ם איז דאס נישט געווען דוקא אויף קבר חזקיה המלך, נאר ביי אלע מלכים.)

דער נמוקי יוסף שרייבט די טעם המחלוקת איבער וויפיל טעג מען איז מושיב ישיבה, די ערשטע מאן דאמר זאגט דריי טעג, וויבאלד די עיקר אבילות איז שלשה ימים. די צווייטער זאגט זיבען ביז סוף שבעה. און דער דריטער זאגט שלושים ווייל נאך די שלושים האקט זיך אפ די אבילות (חוץ ביי קינדער וואס איז י''ב חודש)


פירוש הושיבו ישיבה.
רש''י טייטש הושיבו ישיבה אז מען האט עוסק געווען בתורה. אויף דעם פרעגט תוס' אז לכאורה איז דאס נישט קיין שום כבוד פארן מת, אזוי מיר ווייסען אז טוהן מצוות אין א בית הקברות איז אסור דהוה כלועג לרש. אויף דעם ענטפערט תוס' אז מען האט עס טאקע געטוהן חוץ לד' אמות, וואס איז נישטא קיין פראבלעם לועג לרש.

רבינו פרץ ענטפערט אבער אן אנדערע תירוץ אויף דעם, אז ס'איז נישטא קיין פראבלעם פון לועג לרש. ווייל די גאנצע תורה איז נאר געווען צו פארדאנקען חזקיה המלך. פשט אין די ווערטער איז לכאורה, אז לועג לרש איז נאר ווען עס זעהט אויס ווי מען רייצט זיך מיט די מת אז ער קען מער נישט טוהן קיין מצות. אויב אבער איז די גאנצע ציל פון די ישיבה צו ווייזען על הקבר אז דאס וואס מיר לערנען יעצט איז נאר בזכותך, איז אדאי נישט קיין לועג לרש, נאר די גרעסטע כבוד.

באמת שטייט שוין אזוי אין מדרש איכא (פתיחתא כ''ה) וכבוד עשו לו במותו, מאי כבוד עשו לו. רבי יהודה בר סימון אומר בית ועד בנו למעלה מקברו של חזקיה, בשעה שהוי הולכים לשם היו אומרים למדנו.
די מתנת כהונה אויפן פלאץ איז מסביר אז דאס וואס זיי האבן געטוהן איז געווען א וועג צו ארויסווייזען אבילות אויף דעם וואס זיי האבן פארלוירן חזקיה המלך. ווייל יעצט האבן זיי נישט געהאט ווער עס זאל זיי אויסלערנען תורה. און דערפאר האבן זיי געזאגט למדנו וויבאלד ער איז געווען די גרעסטע מרביץ תורה בימים ההם.


נאך א תירוץ אויף די קשיא פון לועג לרש ענטפערט די רמ''ה (הובא בנמוקי יוסף) אז ווען די ציל איז נאר צו ווייזען כבוד איז נישט קיין לועג לרש, אזוי ווי בני ישיבה וואס גייען ארויף על קבר רבן. און אזוי אויך זאגט דער ר''י מיגאש (הובא בשיטה מקובצת)
דער ר''י מיגאש לייגט אבער צו אז דאס איז נאר ביי א חבורה וואס קומט לערנען, אבער אויב קומט איינער אליינס אדער אפי' צוויי דעמאלטס איז יא דא לועג לרש אפי' מען מיינט כבוד. (לכאורה דבשני בני אדם אין כ''כ כבוד)


איזה שמועות אומרים על הקבר.
חז''ל זאגן אונז נישט אויב די ישיבה על הקבר האט מען נאכגעזאגט שמועות פונען מת עצמו, אדער סתם געלערנט אפי' שמועות פון אנדערע חכמים. נו לאמיר זעהן...

די גמרא (מסכת ברכות ג:) ואמר ר' זריקא אמר ר' אמי אמר ר' יהושע בן לוי, אין אומרים בפני המת אלא דבריו של מת. אמר ר' אבא בר כהנא לא אמרן אלא בדברי תורה. דער רא''ש שרייבט דארט בשם רב האי גאון אז אפי' חוץ לד' אמות איז אויך אסור.

דער בית יוסף און אזוי אויך דער ב''ח אין סימן שמ''ד זענען מחלק. אז דאס וואס די איסור פון לועג לרש אין א בית הקברות גייט אן נאר תוך ד' אמות של קבר. אבער חוץ לד' אמות איז מותר (אזוי ווי מיר האבן פריער געברענגט פון תוס') איז וויבאלד ד' אמות ברשות הרבים איז כרשות בפני עצמו, ממילא אויב איז ער נישט בתוך ד' אמות של קבר איז נישטא קיין לועג לרש. משא''כ דא רעדט מען ביי א מת וואס מען האט נאך נישט באגראבען, וואס אויב זאגט מען נאך דברי תורה וואס איז נישט פונעם מת ווייזט מען מיט דעם ווי כאילו מען איז בכלל נישט עוסק אין כבוד המת און ס'איז מחזי כמתייאשים מלהטפל בו. איז צוליב דעם טאר מען נישט אפי' חוץ לד' אמות.

לויט דעם קומט אויס אז דוקא במת שלא נקבר איז דא אן איסור עוסק צו זיין בדברי תורה בשמועות שאינם של המת. אבער ביי א מת הנקבר וואס די גאנצע פראבלעם איז נאר משום לועג לרש, איז באופן ווי די פראבלעם פון לועג לרש פאלט אוועקק מעג מען נאכזאגן אפי' תורה וואס מען האט נישט געהערט פונעם מת. און אזוי ברענגען טאקע דער דרישה און דברי חמודות בשם הר''י אבוהב, אז אויף דעם פארלאזט מען זיך צו זאגן דרשות ופסוקים אין א בית הקברות. (ובאמת דבמהרש''א פירוש דישיבה על קברו הוא לאו דוקא בדברי תורה, אלא אף לספר בכבודו ולהספידו)

(אולם דלפירוש הר''י מיגאש שהובא בשיטה מקובצת דהא דאין בישיבה על הקבר משום לועג לרש משום דמיירי בחכם שהיה לו ישיבה על קברו ומתכוונים עכשיו בני ישיבתו לכבדו ולישב לפניו כדרך שהיו יושבים לפניו בחייו ולומר שמועות מפיו. וההיא דאמרי' אין אומרים לפני המת אלא דבריו של מת, וכן הא דלא יהלך וכו' במת שלא היה חכם ובעל ישיבה. משמע דאף כשמכוון לכבדו אסור משום לועג לרש. ומשום הכא מתרץ דדוקא באינו חכם. אלא קצת קשה דלמה צריך לתרץ דמיירי בשאינו חכם, הלא גם בחכם אסור. וצריך עיון)

[נקודות טובות]

ישיבה על הקבר ביום היארצייט.
רש''י אין מסכת יבמות דף קכב. ברענגט אז די מנהג פון מושיב זיין ישיבה על הקבר האט מען זיך נוהג געווען ביי יעדע אדם גדול ביום היארצייט. וז''ל. בתשובת הגאונים מצאתי כל הנך ריגלי דאמוראי היינו יום שמת בו אדם גדול קובעים אותו לכבודו ומדי שנה בשנה כשמגיע אותו יום מתקבצים תלמידי חכמים מכל סביביו ובאים על קברו עם שאר העם להושיב ישיבה שם.
יעצט איז נאר געבלעבען אריינצוקלערן פשט פארוואס דוקא ביום היארצייט און נישט סתם א טאג.

די גמרא זאגט אין מסכת פסחים נד: ג' דברים עלו במחשבה ליבראות ואם לא עלו דין הוא שיעלו. און איינער פון די רעכענט די גמרא אויס על המת שישתכח מן הלב. דהיינו אז דער אויבערשטער וויל דוקא אז מען זאל פארגעסן פונעם מת.
אזוי אויך טרעפן מיר אין מדרש רבה פרשת וישב אז ביי יעקב אבינו שטייט וימאן לתנחם ווייל מתנחמים על המת ואין מתנחמים על החיים. און וויבאלד יוסף האט נאך געלעבט האט יעקב נישט געקענט מקבל זיין תנחומין. אזוי שטייט אויך סוף מסכת סופרים.

די גמרא דא געבט נישט קיין שיעור אויף די שכחה, אבער אין מסכת ברכות (נח:) אמר רב אין המת משתכח מן הלב אלא לאחר שנים עשר חודש. קומט אויס פון דעם אז דער אויבערשטער וויל אז מען זאל מתאבל זיין אויף א מת נאר י''ב חודש, און נאכדעם זאל מען דערפון פארגעסן און זיך טרייסטן. און דערפאר האבן חז''ל אוועקגעשטעלט י''ב חודש אבילות פאר א טאטע און מאמע.
אזוי שרייבט רבי נטרונאי גאון אין תשובה רפ''ג וז''ל. וכן שונאי חכמים בין גדולים ובין קטנים אם נפטר בניסן או באייר או בסיון או בתמוז או באב או באלולו, מספידין אותו בישיבה שבאלול ולישיבה של אדר. ושם הספד השני אשכבתא. ושוב אין רשות להזכירו לישיבה אחרת של אלול, שעבר עליו יותר משנה ואמרו חכמים אין המת משתכח מן הלב אלא לאחר י''ב חודש...ואין דרך ומנהג להזכירו לאחר י''ב חודש.
און דער רמב''ן ברענגט אראפ זיינע ווערטער אין ספר תורת האדם (דף פ''ב מוסד הרב קוק) און אזוי ברענגט די טורי זהב להלכה (שמ''ד ס''ק ה')

לויט דעם קומט אויס אז עס שלא כדין צו מאכן א ישיבה על הקבר נאך י''ב חודש, אבער ווי געברענגט זעהן מיר אין חז''ל וראשונים אז ס'איז יא דא אן ענין פון אבילות ביום היארצייט משום כמה טעמים. איז אולי אפשר לומר אז צוליב דעם איז נהגו בית ישראל צו מושב זיין ישיבה על הקבר ביום היארצייט דוקא. און ווי געשריבען איז מען יוצא די מנהג ישיבה על הקבר אויך מיט תהילים און לימוד משניות וסתם דברי הספד.

[נקודות טובות]

@דעת קדשי וואס האסטו פריער געוואלט שרייבען?

[דעת קדשי]

האסט געווארנט נישט צו קאמענטירן....
מעג מען גיין מיט ציצית און תפילין אדער לערנען ביי א קבר פון א פרוי? סאיז בפשטות נישט שייך קיין לועג לרש ווייל זי איז קיינמאל נישט געווען מחיוב

[נקודות טובות]

האסט געווארנט נישט צו קאמענטירן....
מעג מען גיין מיט ציצית און תפילין אדער לערנען ביי א קבר פון א פרוי? סאיז בפשטות נישט שייך קיין לועג לרש ווייל זי איז קיינמאל נישט געווען מחיוב

איך האב עס נישט יעצט דורך געטוהן, דאכט זיך מיר ס'איז דא א צל''ח אז ס'איז אויך אין כלל לועג לרש. און א משנה ברורה וואס קריגט.