דער ערשטער וואס ברענגט אראפ די ברכה בכלל איז אויף ווי ווייט איך ווייס דער סמ''ג אין עשה כ''ז. און ווי אויך ברענגט דאס דער טור אין סימן מ''ו אז עס איז מנהג אשכנז צו זאגן ברכת הנותן ליעף כח און אזוי אויך ברענגט דאס אראפ דער אבודרהם ויש מקומות שמברכים נותן ליעף כח.
וויבאלד די ברכה ווערט נישט געברענגט אין די גמרא וספרי הגאונים זענען אסאך גדולים געווען שטארק דערקעגן, א שטייגער ווי דער אגור (הלכות ברכות פ''ז) און דער בעל האגודה (ברכות פ''ט סי' ר''י) און אזוי אויך דער בית יוסף שרייבט זייער שטארק דערקעגן זאגענדיג אז קיינער האט נישט קיין רעכט מוסיף צו זיין א ברכה מדעת עצמו, און נאר ברכות וואס ווערן דערמאנט אין די גמרא זאגט מען. און אזוי האבן אנגענומען דער מהרש''ל (סימן ס''ד) ועוד גדולי הפוסקים.
למעשה אבער די רמ''א כרגיל ברענגט יא דער מנהג האשכנזים. און ווי אויך אין לבוש, מגן אברהם, טורי זהב, פרי מגדים, ושאר פוסקים שרייבען דאס יא צו זאגען.
למעשה איז (למיטב ידיעתי) יא אנגענומען אפי' באחינו בני ישראל הספרדים יא צו זאגען דעם ברכה צוליב דעם וואס דער אר''י הק' שרייבט יא שטארק איבער דעם ברכה. (חיד''א, בן איש חי, כף החיים, ועוד)
בנוגע דאס וואס אלע קעגנער פרעגן אז עס איז א ברכה וואס חז''ל האבן נישט מתקן געווען, אויף דעם זאגט דער ב''ח אז אולי איז יא געווען אזא גירסא אין די גמרא. און אזוי איז אויך משמע אין לבוש ווי ער שרייבט תיכף נאכדעם וואס ער ברענגט אראפ דעם ברכה הנותן ליעף כח אז מען טאר נישט צולייגען קיין ברכה וואס ווערט נישט דערמאנט אין די גמרא, וואס פון דעם איז משמע אז ברכת הנותן ליעף כח איז יא געשטאנען אין די גמרא. און אזוי איז אויך משמע אין שער הכוונות (וז''ל והיא אחת מן י''ח ברכות האלו שתקנו קודם התפילה)
טעם הברכה
די ברכה איז נתקן געווארן על פי המדרש וז''ל הטור.
דער פרי מגדים שרייבט אז פונקט ווי די אנדערע ברכות וואס שטייט יא אין די גמרא, זאגט מען די ברכה אויך אפילו מען האט נישט געהערט דעם קול תרנגול. אזוי אויך זאגט מען די ברכה פון הנותן ליעף כח אויך אפילו אויב מען איז נישט געלאפען.עוד ברכה אחת יש בסידורי אשכנז: "ברוך אתה ה' אלהינו מלך העולם הנותן ליעף כח", ונתקנה על שאדם מפקיד נשמתו בערב ביד הקב"ה עייפה מעבודה קשה כל היום, ומחזירה לו בבוקר שקטה ושלוה. ועל פי המדרש: "חדשים לבקרים רבה אמונתך", בשר ודם מפקיד פקדון ביד חבירו ומחזירו לו בלוי ומקולקל, אבל אדם מפקיד בכל ערב נשמתו ביד הקב"ה והיא עייפה, ומחזירה לו חדשה ורגועה".
דער בוטשאטשער רב זאגט (ספר תפלה לדוד) אז די גמרא זאגט דאך אז יצרו של אדם מתגבר עליו בכל יום, און נאר דער אויבערשטער איז דער וואס געבט א מענטש כח צו גיין ווייטער און נישט אריינפאלן אין די הענט פונעם יצר הרע, און אויף דעם דאנקען מיר הנותן ליעף כח.
ער פירט אויס אז דאס איז פשט וואס דוד המלך זאגט אין תהילים, ולך ד' חסד כי אתה תשלם לאיש כמעשהו, דהיינו ער געבט דעם מענטש שכר כאילו דער מענטש האט אליינס עומד געווען בנסיון. אבער אין אמת אריין איז אלמלא הקב"ה עוזרו אין יכול לו.
פירוש מילת יעף.
בנוגע דער טייטש פון דעם ווארט יעף, איז קודם אלץ אן הקדמה איז וויכטיג צו אנמערקען אז מען זעהט אין תנ''ך צוויי אנדערע ווערטער 1)עיף 2) יעף.
די רד''ק זאגט אז די צוויי ווערטער איז בעצם די זעלבער ווארט, נאר די אותיות זענען זיך מתחלף. אזוי אויך געפונען מיר ביי אסאך אנדערע ווערטער, לדוגמא, כבש-כשב, שלמה-שמלה, חרס-סרח, לא-אל, אזוי זענען דא נאך פארשידענע ווערטער וואס עס קען צומאל געשריבען ווערן באותיות מתחלפת.
די טייטש פון די ווארט יעף-עיף איז אויף ענגליש Exhausted אדער Drained (די זעלבע משמעות ווי ''יגיעה'' רד''ק) און ע''פ רוב מיינט דאס אויסגעמיטשעט פון דארש.
דאס וואס מען טיישט אין חדר עיף-יעף מִיד, איז נישט די עכטער טיישט, נאר א שם המושאל. ווייל מִיד מיינט ווען מען איז ווייניג געשלאפען, אדער ווען עס איז שפעט ביינאכט. אבער עיף-יעף מיינט נישט דאס.
די לשון פון מידעקייט ניצען מיר אויך אויף די ענגלישע שפראך אלץ שם המושאל, א שטייגער ווי, I am sick and tired of that דאס מיינט נישט אז מען איז באמת קראנק אין מיד פון דעם, נאר דאס איז א געבארגטע לשון.
וויבאלד א מענטש קען ווערן אפגעמיטשעט פון עטליכע גורמים, דערפאר זעהען מיר דעם לשון עיף-יעף אלץ תוצאה פון די אלע געשעהענישען.
1) א תוצאה פון נישט שלאפען גענוג. 2) נישט עסן אדער טרינקען א שטייגער ווי נאך א תענית 3) נאכן מאכן שווערע איבונגען 4) נאכן גיין אונטער די זין פאר א לאנגע צייט.
(ווי אויך איז דא נאך א ווארט וואס אין חדר טייטשט מען מיד אבער דאס האט מיט מיד נישט קיין שייכות.
ונלאו מצרים טייטשט מען ''די מצריים וועלן מיד ווערן'', און אזוי אויך ביי לוט, וילאו למצוא הדלת, זיי זענען מיד געווארן פון זוכען דעם טיר. און אזוי אויך אין פרשת יתרו, את כל התלאה, די גאנצער מידעקייט.
דאס איז אבער נישט אמת, נאר דער יסוד פון די ווארט נלאה איז ''לאה'' אזוי ווי מיר זאגען אין די אקדמות, ובלא ''לאו'' שכלליה ובלא תששותא, וואס דאס אלעס איז טייטשט א לשון פון יגיעה, פלאגען, מיטשענען, אזוי טייטשט די רד''ק אין ספר השרשים. די אבן עזרא ורשב''ם האבן א צווייטער טייטש אויף דעם אבער מיר וועלן נישט אריינגיין יעצט אין דעם.)
לאמיר אריינגיין אין אפאר דוגמאות.
די ערשטע מאל וואס מיר באגעגענען זיך מיט די ווארט עיף, איז ביי עשו ווי די תורה זאגט וַיָּזֶד יַעֲקֹב נָזִיד וַיָּבֹא עֵשָׂו מִן הַשָּׂדֶה וְהוּא עָיֵף.
זאגט די אבן עזרא ''רעב וצמא'', הונגעריג און דארשטיג.
מיר ווייסען אלע וואס רש''י זאגט, אז ער איז געווען עָיֵף ברציחה.
רש''י טייטשט נישט דעם ווארט עיף, נאר רש''י זאגט אז עשו איז געווען עיף פון רציחה.
רש''י לערנט ארויס אז דאס גייט ארויף אויף רציחה וויבאלד די תורה שרייבט נישט דעם ווארט רעב וואס דאס איז דער אמתדיגע און פאסיגסטער ווארט צו נוצען ווען מען וויל אויסדריקען הונגער, נאר אנשטאט דעם שרייבט די תורה ''עיף'', און מיר זעהען אויף א צווייטע פלאץ אז דער ווארט עיף האט א שייכות מיט רציחה (ירמיהו ד' ל''א) אֽוֹי־נָ֣א לִ֔י כִּֽי־עָיְפָ֥ה נַפְשִׁ֖י לְהֹרְגִֽים. ממילא פארדעם זאגט רש''י עיף ברציחה(מזרחי)
הגם דארט און ירמיהו איז נישט טייטש עיף מיד פון הרג'ענען, נאר מיד פון ווערן גע'הרג'עט, דאך האבן חז''ל געמאכט אזא שטיקעל גזירה שוה אז דארט רעדט מען פון רציחה, רעדט מען דא אויך פון רציחה. און אזוי אויך האבן חז''ל ארויסגעלערנט נאך 4 עבירות וואס דער רשע האט עובר געווען, נישט וויבאלד אזוי שטייט אין פסוק, נאר ווי אלע אנדערע למודים פון חז''ל וואס איז נישט באמת די טייטש פון די ווארט נאר א קבלה איש מפי איש ביז משה רבינו. און דאס וואס רש''י דערמאנט נישט די אנדערע עבירות איז וויבאלד אין מקרא יוצא מידי פשוטו, און נאר עיף שטימט אריין אפילו מיטן פשטות.
וז''ל רבינו בחיי.
חמש עבירות עבר אותו רשע באותו יום, בא על נערה המאורסה, והרג את הנפש, וכפר בתחיית המתים, וכפר בעקר, ושט את הבכורה, בא על נערה המאורסה כתיב הכא ויבא עשו מן השדה וכתיב התם (דברים כב) כי בשדה מצאה, הרג את הנפש כתיב הכא והוא עיף וכתיב התם (ירמיה ד) כי עיפה נפשי להורגים, כפר בתחיית המתים כתיב הכא הנה אנכי הולך וכתיב התם (איוב ז) כלה ענן וילך, כפר בעקר כתיב הכא למה זה לי וכתיב התם (שמות טו) זה אלי ואנוהו, שט את הבכורה שנאמר ויבז עשו את הבכורה.
א צווייטער מאל אין די תורה זעהען מיר קלאר ווי רש''י אליינס טייטשט דאס ווארט עיף ''דארשטיג'' און דאס איז אין פרשת כי תצא, ואתה עיף ויגע, זאגט רש''י, עיף בצמא.
אזוי אויך אין תהילים, צָמְאָה לְךָ נַפְשִׁי כָּמַהּ לְךָ בְשָׂרִי בְּאֶרֶץ צִיָּה וְעָיֵף בְּלִי מָיִם. זאגט די מצודת, יבשה וכאלו תתאוה למים ''כאדם היעף''. אזו אויך אין ישעיה (כ''ט ח') וְהִנֵּה עָיֵף וְנַפְשׁוֹ שׁוֹקֵקָה, זאגט דער מצודת כי העיף צמא לשתות. (ומקורו לכאורה מרד''ק שורש עוף)
מער קלאר געשריבען אז עיף איז א לשון פון דארשט דוקא און נישט פון הינגער זעהען מיר אין איוב (כ''ב ז') לֹא מַיִם עָיֵף תַּשְׁקֶה וּמֵרָעֵב תִּמְנַע לָחֶם.
יעצט איז אזוי, בעצם דער לשון צמא איז נישט נאר טייטש דארשט, נאר א לשון פון א תשיקה, שוקק זיין, אזוי ווי דוד המלך זאגט צמאה לך נפשי. און ווי אויך אין עמוס (ח' י''א) והשלחתי רעב בארץ לא רעב ללחם ולא צמא למים כי אם לשמע את דברי ד'.
און וויבאלד עס איז שייך דער לשון צמאון אויף דעם, ממילא איז שוין אויך שייך דער לשון עייפות ווען עס איז דא א העדר דערפון (מען האט דאס נישט). אזוי ווי מיר זעהען אין ישעיה (ל''ב ב') כְּצֵל סֶלַע כָּבֵד בְּאֶרֶץ עֲיֵפָה, וואס דארט זאגט רש''י במקום שמש הארץ עיפה שם וחריבה ''ותאבה לצל''.
עכ''פ מען קען אין דעם מער מאריך זיין, אבער אין כאן המקום.
איין זאך וויל איך נאר יא צולייגען,דאס וואס דער מלבי''ם אין ישעיה (מ' כ''ח) וויל מאכען א חילוק צווישען עיף אין יגע, עיף איז א לשון ווען א מענטש ווערט אפגעמיטשעט וויבאלד א מענטש מוז כסדר צוקומען צו זאכען ארום זיך, א שטייגער ווי עסן און טרינקעט, ווען ער האט דאס נישט דאן ווערט ער אנגערופען עיף. משא''כ יגע איז א לשון ווען א מענטש ווערט אפגעמיטשעט פון וואקער א לאנגע שטרעקע, מאכען איבונגען וכדו'. (אולם בגר''א ה' כ''ז משמע להיפך)